• تاریخ درج : ۲۹ فروردین ۱۳۹۶
• تعداد بازدید: 25652
• نویسنده : دکتر محسن مردانی کیوی

پوکی استخوان چیست؟

 پوکی استخوان یا استئوپروز Osteoporosis به معنی کم شدن تراکم استخوان است که بدنبال آن قدرت استخوان کم شده و شکننده میشود و شکننده شدن استخوان موجب میشود احتمال بروز شکستگی در آن بیشتر شود . پوکی استخوان معمولاٌ بتدریج پیشرفت میکند و هیچ علامتی از خود بروز نمیدهد تا وقتی که شکستگی بوجود میاید .

پوکی استخوان میتواند در هر استخوانی از بدن ایجاد شود ولی معمولا در ستون مهره، لگن، مچ دست و دنده ها بیشتر دیده میشود .

برای فهم بهتر پوکی استخوان ابتدا باید بدانیم جنس استخوان از چیست .

بافت استخوان از دو قسمت تشکیل شده

• یک داربست سه بعدی شبکه مانند از جنس پروتئین که به آن ماتریکس میگویند

• رسوب کلسیم بر روی این داربست پروتئینی در قالب مولکول های هیدروکسی آپاتیت

استخوان یک بافت زنده است. استخوان رگ خونی و سلول زنده دارد. همین زنده بودن است که به آن امکان میدهد رشد کند و خود را ترمیم کند. در طول عمر، بافت استخوانی بدن مرتبا به توسط سلول های خورنده ای که در آن است (به اسم استئوکلاست) جذب شده و در همان حال استخوان جدید به توسط سلول های استئوبلاست بر روی آن جایگزین میشود. به این ترتیب بافت همه استخوان های بدن مرتبا در حال نو شدن است .

 در سنین بچگی و جوانی ساخته شدن بیش از جذب شدن است ولی در سنین بالا بیش از اینکه استخوان ساخته شود جذب میشود ولی حتی در شدیدترین حالات پوکی استخوان، بدن از ساخت استخوان جدید دست نمیکشد و فقط مقدار آن کم میگردد. بیشترین مقدار تراکم استخوان در حدود سن بیست سالگی است .

 

هورمون های بدن بر روی پدیده جذب و تولید مداوم استخوان تاثیر دارند. مهمترین هورمون های تاثیرگذار در این روند، هورمون زنانه استروژن و هورمون مردانه تستوسترون و هورمون پاراتیروئید است. در این بین استروژن بیشترین تاثیر را دارد. زمینه های ژنتیکی و تفاوت های فردی هم در جذب و تولید استخوان و در نتیجه نهایی آن یعنی قدرت و تراکم استخوان تاثیرگذار است .

اکثر استخوان های بدن از یک بدنه اصلی تشکیل شده اند که مانند اسفنج مشبک و متخلخل است و به آن استخوان اسفنجی میگویند و روی آن را لایه ای از استخوان سفت و سخت و بدون سوراخ و بدون تخلخل فرا گرفته است که به آن استخوان کورتیکال میگویند. در قسمت کورتیکال، استخوان بصورت لایه لایه و بسیار متراکم است. در بعضی استخوان های بدن قسمت اسفنجی بیشتر است و در بعضی دیگر قسمت کورتیکال. ساختار سه بعدی و مشبک استخوان به این علت ایجاد شده که استخوان در عین محکم بودن سبک هم باشد .

در پوکی استخوان یا استئوپروز تخلخل استخوان اسفنجی بیشتر میشود بطوریکه حفرات داخل آن بزرگتر شده و فاصله بین میله های داربست بیشتر شده و میله های داربست نازکتر میشوند. همچنین قسمت کورتیکال روی استخوان نازک تر میشود.

مهمترین اهمیت پوکی استخوان در عارضه اصلی آن یعنی شکستگی است .

پوکی استخوان در بیش از نیمی از افراد بالای 50 سال وجود دارد. نیمی از زنان در طول عمر خود دچار شکستگی های ناشی از پوکی استخوان میشوند. از هر دو خانم با سن بالای 65 سال یکی دچار شکستگی ناشی از پوکی استخوان میشود. این نسبت در مردان با همین سن یک به پنج است. شکستگی های ناشی از پوکی استخوان بیشتر در ستون مهره، لگن، مچ دست و معمولاٌ بدنبال زمین خوردن ایجاد میشوند. این شکستگی ها هر ساله مقادیر بسیار زیادی هزینه اقتصادی و اجتماعی بر دوش دولت و مردم میگذارد .

 

مهمترین عارضه پوکی استخوان که بیشترین مشکلات را برای بیمار ایجاد میکنند شکستگی های لگن است. افراد با شکستگی لگن اکثراً کسانی هستند که تا قبل از شکستگی بطور مستقل زندگی میکرده اند ولی بسیاری از آنها بعد از شکستگی برای زندگی نیاز به کمک پیدا میکنند. این بیماران تا ماهها بعد از شکستگی برای راه رفتن نیاز به عصای زیر بغل یا واکر دارند و تقریباً یک سوم از آنها تا آخر عمر باید از واکر یا عصای زیر بغل استفاده کنند. جدای از این مشکلات، شکستگی های ناحیه لگن بدنبال پوکی استخوان سالانه مبالغ هنگفتی را به بودجه بهداشتی کشورها تحمیل میکند . 

در توضیح اهمیت پوکی استخوان دانستن همین نکته کافی است که حدود یک سوم کسانی که به علت این بیماری دچار شکستگی لگن میشوند در یک سال اول بعد از شکستگی میمیرند. و حدود یک سوم آنها که زنده میمانند توانایی زندگی مستقل خود را از دست میدهند. تنها یک سوم باقیمانده میتوانند به زندگی معمولی بازگردند .

در موارد پیشرفته پوکی استخوان، انحنای کمر افزایش یافته و بیمار قوز میکند .

تشخیص پوکی استخوان چگونه است؟

 

پوکی استخوان در بسیاری اوقات در یک رادیوگرافی ساده دیده میشود. در این عکس برداری، پزشک ممکن است با دیدن کم شدن خطوط داخل استخوان اسفنجی و یا دیدن نازک شدن استخوان کورتیکال به وجود پوکی استخوان شک کند. وقتی پوکی استخوان در رادیوگرافی قابل تشخیص است هنگامی است که بیش از سی درصد تراکم استخوان از دست رفته است. با این حال رادیوگرافی ساده ابزار دقیقی برای سنجش میزان تراکم استخوان نیست .

امروزه برای سنجش تراکم استخوان بیشتر از روش Dual-energy X-ray  DXA استفاده میشود. در این روش که انجام آن حدود 15-5 دقیقه طول میکشد بیمار در معرض دوز های پایینی از اشعه ایکس قرار میگیرد .

 چه کسی باید تست تراکم استخوان بدهد؟

افراد زیر باید برای بررسی میزان تراکم استخوان به توسط روش DXA بررسی شوند .

• همه زنان یائسه زیر سن 65 سال که ریسک های ابتلا به پوکی استخوان را دارند

• همه زنان مسن تر از 65 سال

• همه زنان یائسه که دچار شکستگی شده اند .

 

چه عواملی منجر به پوکی استخوان میشوند ؟

پوکی استخوان در بعضی افراد بیش از دیگران دیده میشود. تراکم و قدرت استخوان تحت تاثیر متغیرهای ژنتیکی و محیطی است. بطور معمول تراکم استخوان مردان بیش از زنان است پس زنان بیش از مردان دچار پوکی استخوان میشوند و این بیماری در افراد لاغر و در کسانی که در فامیل نزدیک خود سابقه پوکی استخوان دارند بیشتر دیده میشود .

مهمترین عواملی که زمینه ساز بروز استئوپروز یا پوکی استخوان هستند عبارتند از :

 

پیری

استخوان یک بافت زنده است و در درون آن سلول های مختلفی فعالیت میکنند. دسته ای از این سلولها بنام استئوبلاست Osteoblast مرتباً در حال استخوان سازی هستند و دسته ای دیگر بنام استئوکلاست Osteoclast وظیفه جذب استخوان را دارند. پس استخوان های بدن ما دائماٌ در حال جذب شدن و جایگزین شدن با مواد نو است .

در سنین جوانی استخوان بیشتر ساخته میشود تا جذب شود ولی حدوداً بعد از 35 سالگی به ازای موادی که از استخوان برداشته میشوند مواد کمتری جایگزین میشوند و این فرایند موجب میشود که بتدریج مقدار ماده تشکیل دهنده استخوان و در نتیجه تراکم و استحکام آن کاهش یابد. بعد از سنین جوانی و با افزایش سن، کل توده استخوانی بدن کاهش یافته و خطر شکستگی افزایش میابد. در سنین یائسگی شدت پیشرفت روند از دست دادن تراکم استخوان، به ناگهان زیاد میشود بطوریکه خانمها در ده سال اول یائسگی ممکن است نیمی از تراکم استخوان های بدنشان را از دست بدهند .

ژنتیک

در کسانی که سابقه خانوادگی شکستگی دارند، افراد لاغر اندام و افراد با پوست خیلی روشن احتمال استئوپروز یا پوکی استخوان بیشتر است. نژاد آفریقایی استخوان های سفت تری تا نژاد سفید دارند .

تغذیه

کاهش دریافت کلسیم و ویتامین دی از طریق مواد غذایی، موجب پوکی استخوان میشود .

عادات

کسانی که کار پشت میز نشینی دارند و ورزش و فعالیت بدنی کمی دارند و کسانی که عادت به مصرف سیگار یا الکل دارند بیشتر مبتلا به پوکی استخوان و استئوپروز میشوند .

دارو

مصرف داروهای حاوی کورتیکوستروئید و مصرف هپارین و فنی توئین میتواند موجب پوکی استخوان شوند.در کسانی که به علت ابتلا به سرطان تحت شیمی درمانی هستند پوکی استخوان بیشتر دیده میشود .

بیماری

 در بیماری های زیر احتمال پوکی استخوان بیشتر است

• بیماری گوارشی منجر به سوء جذب

• سطح پایین تستوسترون در مردان

• آمنوره (قطع عادات ماهانه در زنان)

• وجود بیماری مزمن مانند روماتیسم مفصلی یا نارسایی مزمن کبد

• کم کاری غده تیروئید

• بیحرکت یطولانی مدت مانند کسی که سکته مغزی کرده است

• پرکاری غده پاراتیروئید .

 

علائم پوکی استخوان یا استئوپروز چیست ؟

پوکی استخوان یا استئوپروز در شروع تا سالها بدون هیچ علامتی است .

مهمترین علامت پوکی استخوان درد است و این درد وقتی ایجاد میشود که استخوان دچار شکستگی میگردد. البته شکستگی های ناشی از پوکی استخوان معمولا بصورت شکستگی های ریز و بدون جابجایی و خفیفی هستند که بدون وارد شدن ضربه شدیدی به اندام ایجاد میشود. پس بیمار بدنبال یک حرکت بدنی که ممکن است قدری متفاوت از حرکات معمول وی باشد دچار شکستگی ریز و بدون جابجایی یا با جابجایی اندک در استخوان میشود .

استخوان پوک شده ضعیف است پس برای شکسته شدن نیازی به نیروی زیادی ندارد. خم شدن بر روی زمین برای بلند کردن یک وسیله یا چرخش ناگهانی کمر میتواند در یک فرد دچار استئوپوروز موجب شکستگی خفیف شود. از طرف دیگر این شکستگی ها موجب تورم یا تغییر شکل استخوان هم نمیشوند. پس تنها علامت آن درد است .

بیمار میبیند که بدنبال یک فعالیت بدنی دچار درد کمر یا لگن یا دنده شده است و هیچ علامت دیگری هم ندارد. بسیار طبیعی است که فکر کند درد مختصری است که به علت ناپرهیزی و یا سرما خوردگی و یا کهولت سن و یا هر علت دیگری که به ذهنش میرسد ایجاد شده است. اصلا باور نمیکند علت درد شکستگی است. البته این شکستگی معمولا در عرض چند هفته خودبخود خوب شده و درد بیمار هم خوب میشود .

به مروز زمان که سن بیمار بالاتر رفته و استخوان وی پوک تر میشود تعداد و تکرر این شکستگی ها بیشتر میشوند. هر بار بیمار میبیند که درچار درد کمر یا لگن یا دنده یا مچ دست شده و بعد از چند هفته خوب میشود. ممکن است به پزشک های متفاوتی هم مراجعه کند ولی ممکن است چیزی بیش از مسکن و یا چند داروی تقویتی دریافت نکند .

در ستون فقرات این شکستگی های مکرر در مهره ها موجب تغییر شکل مهره میشوند . بتدریج و با هر بار شکستگی، ارتفاع مهره کم شده و مهره بجای استوانه ای بودن شکل گوه پیدا میکند. این تغییر ارتفاع مهره ها موجب میشوند تا بتدریج ارتفاع ستون مهره کم شده و قد فرد کوتاه شود. از طرف دیگر تغییر شکل مهره موجب میشود تا ستون فقرات انحنا پیدا کرده و گوژپشتی ایجاد شود .

 

نقش تغذیه در پوکی استخوان چیست؟

پوکی استخوان یا استئوپروز Osteoporosis به معنی ترد و شکننده و ضعیف شدن استخوان است. این بیماری در افراد مسن بخصوص خانمهای مسن بیشتر دیده شده و یکی از علل مهم قابل پیشگیری در روند ایجاد شکستگی است .

استخوان بندی انسان در بیست سال اول عمر ساخته شده و تثبیت میشود و تغذیه مناسب در این سنین همراه با انجام ورزش های مناسب موجب میشود تا بدن بتواند استخوان های قویتر و محکم تری بسازد که تا آخر عمر باقی بماند. پس سرمایه گذاری اصلی برای بدست آوردن یک استخوان بندی خوب و محکم در بیست سال اول عمر است . بعد از این سن تراکم استخوان بتدریج ولی با یک شیب ملایم کم میشود ولی حداکثر از دست رفتن تراکم استخوان در سنین بالا است. در زنان در ده سال اول بعد از یائسگی هر سال 4-2 درصد تراکم استخوان از دست میرود .

کاهش تراکم استخوان در مردان کندتر از زنان است ولی در سن 65 سالگی در هر دو جنس تراکم استخوان تقریبا به یک اندازه خواهد رسید . پوکی استخوان در نژاد سفید، در کسانی که سابقه فامیلی آن را دارند و در زنانی که زود یائسه میشوند بیشتر دیده میشود. از طرف دیگر در کسانی که کلسیم کمی مصرف میکنند، فعالیت بدنی کمی دارند و سیگار و الکل مصرف میکنند هم شدیدتر است .

تغذیه یکی ار مهمترین نقش ها را در ایجاد یا پیشگیری از پوکی استخوان دارد مهمترین عوامل تغذیه ای دخیل در پوکی استخوان میزان مصرف کلسیم و ویتامین دی و تا حدودی پروتئین است .

 

کلسیم

کلسیم یکی از مهمترین مواد مورد نیاز برای داشتن استخوان های محکم است. مهمترین منبع کلسیم شیر، ماست و پنیر است. هیچ منبع غذایی دیگری به اندازه لبنیات کلسیم ندارد. تحقیقات نشان داده که بچه ها و نوجوانانی که از لبنیات کمتری در رژیم غذایی خود استفاده میکنند استخوان هایی با تراکم کمتر دارند . همچنین بالغینی که در زمان بچگی لبنیات کمتری مصرف کرده اند در بزرگسالی بیشتر به پوکی استخوان دچار میشوند .

برای اینکه بتوان میزان کافی کلسیم را به بدن رساند مصرف روزانه سه بار لبنیات در روز ضروری است. میزان نیاز کلسیم هر فرد بطور متوسط روزی یک گرم است . نوجوانان، زنان بعداز سن یائسگی و زنان باردار به روزی 1.3 گرم کلسیم نیاز دارند. هر لیوان شیر و یا هر لیوان ماست حدود یک چهارم تا یک سوم گرم کلسیم دارد .

در صورتی که نمیتوانید میزان کلسیم روزانه مورد نیاز خود را از طریق غذا تامین کنید باید آنرا از طریق قرص های حاوی کلسیم به بدن خود برسانید. هر قرص کلسیم بطور معمول حاوی یک چهارم گرم کلسیم است. بهترین زمان مصرف این قرص ها همراه با غذا است و در هر وعده نباید بیش از یک عدد قرص مصرف کرد .

 ویتامین دی

ویتامین دی برای جذب کلسیم ضروری و مورد نیاز است. بدون ویتامین دی بدن نمیتواند کلسیمی را که وارد بدن شده به درستی جذب کرده و بر روی استخوان ها بنشاند . گرچه ویتامین دی توسط پوست بدن انسان وقتی زیر نور آفتاب است ساخته میشود ولی در زندگی شهری امروزی بندرت کسی را میتوان یافت که به اندازه کافی در معرض نور خورشید قرار گیرد تا ویتامین دی مورد نیاز به وی برسد .

میزان نیاز هر فرد به ویتامین دی بطور متوسط روزی هزار واحد بین المللی است . مهمترین غذاهایی که ویتامین دی زیاد دارند ماهی سالمون، ساردین و تون است . بیش از 70 درصد مردم کمبود ویتامین دی دارند. اگر فکر میکنی در رژیم غذایی شما به اندازه کافی ویتامین دی وجود ندارد باید آن را از طریق مکمل ها مانند قرص های مولتی ویتامین و یا قرص های کلسیم-دی به بدن خود برسانید .

 پروتئین

ساختمان استخوان شامل یک داربست سه بعدی از جنس پروتئین است که املاح کلسیم بر روی آن رسوب میکند. برای ساخته شدن داربست استخوان بدن نیاز به پروتئین دارد . بدون پروتئین کافی استخوان ضعیف خواهد بود. بنابراین رژیم غذایی باید حاوی مقادیر کافی پروتئین باشد. مصرف لبنیات نه تنها میتواند کلسیم بدن را تامین کند بلکه حاوی مقادیر فراوانی از پروتئین است .

کی از مهمترین عوامل موثر در بروز و یا پیشگیری از پوکی استخوان نوع تغذیه و رژیم عذایی انسان است. تغییرات زیر در رژیم غذایی میتوانند در میزان تراکم استخوان موثر باشند .

• مصرف زیاد گوشت میتواند احتمال پوکی استخوان را بیشتر کند. گرچه حفظ تراکم استخوان نیازمند مصرف مقادی کافی پروتئین میباشد، بهتر است برای کسب پروتئین، بیشتر بر پروتئین های گیاهی تکیه شود

• مصرف سبزیجات و میوه های سرشار از منیزیم، پتاسیم و ویتامین کا میتواند احتمال بروز پوکی استخوان را کاهش دهد

• افزایش مصرف نمک میتواند موجب افزایش دفع کلسیم از ادرار شود. این پدیده موجب افزایش میزان پوکی استخوان میشود

• افزایش میزان مصرف روغن و چربی میتوان احتمال پوکی استخوان را بیشتر کند

• نوشابه های گازدار حاوی اسید فسفریک هستند و این ماده میتواند موجب دفع کلسیم از بدن شده و پوکی استخوان را بیشتر کند

• مصرف زیاد قهوه میتواند احتمال پوکی استخوان را افزایش دهد

• مصرف زیاد ویتامین آ میتواند با افزایش احتمال پوکی استخوان همراه باشد

میزان کلسیم مورد نیاز برای هر فرد بطور متوسط روزی یک گرم است. این میزان در بعضی گروه ها مانند بچه ها، نوجوانان، ورزشکاران و زنان باردار و شیرده بیشتر است. صرفنظر از میزان مصرف لبنیات، هر فرد بطور متوسط روزی 200 میلیگرم کلسیم از طریق غذا دریافت میکند . مسلما این میزان دریافتی کلسیم اصلا کافی نیست .

نقش شیر در پوکی استخوان:

 

اگر فقط بتوان از یک غذا برای مبارزه با پوکی استخوان نام برد آن چیزی جز شیر نیست. مصرف روزانه شیر مهمترین و موثرترین و کم خطرترین و طبیعی ترین راه پیشگیری از پوکی استخوان است. هر لیوان 250 سی سی شیر حدود 300 میلیگرم و هر لیوان 250 سی سی ماست حدود 400 میلیگرم کلسیم دارد. این بدان معنی است که هر فرد بطور متوسط نیاز به مصرف سه لیوان شیر یا سه لیوان ماست دارد . متاسفانه دریافتی کلسیم در اغلب افراد جامعه کمتر از 500 میلیگرم است. برای دریافت میزان کافی کلسیم راهی بجز مصرف بیشتر لبنیات و یا مصرف مکمل های دارویی کلسیم نیست .

من با شیر مشکل دارم

بسیاری از مردم فکر میکنند دستگاه گوارش آنها به تحمل به شیر ندارد. با رعایت موارد زیر میتوانید این مشکل را کمتر کنید

• بجای مصرف مقادیر زیاد شیر در دفعات کم، مقادیر کم شیر را در دفعات زیاد مصرف کنید

• شیر را همراه با غذا مصرف کنید

• شیر را هر روز مصرف کنید تا بدن شما کم کم به آن عادت کند

• اگر به شیر بدون لاکتوز دسترسی دارید آن را امتحان کنید

• پنیر زیاد بخورید

• ماست زیاد بخورید

• همراه با مصرف شیر قرص لاکتاز بخورید

بعضی افراد فکر میکنند مصرف زیاد شیر و لبنیات احتمال بروز سنگ کلیه را افزایش میدهد. این سخن کاملا غلط است. مهمترین عامل مستعد کننده بدن انسان به تشکیل سنگ کلیه، زمینه های ژنتیکی و غلیظ شدن ادرار است. پس حتی اگر بدن شما زمینه سنگ سازی کلیه دارد اگر روزانه به قدر کافی آب بخوردید تا حدی که ادرار شما کم رنگ شود احتمال تشکیل سنگ کلیه در شما بسیار کم میشود .

 

مصرف مکمل کلسیم

در کسانی که نمیتوانند کلسیم مورد نیاز خود را از طریق مواد غذایی تامین کنند باید کلسیم بصورت مکمل دارویی مصرف شود. کلسیم مکمل میتواند بصورت قرص یا شربت مصرف شود. در استفاده از کلسیم به موارد زیر توجه کنید

• دوز دارو نشانه مقدار کلسیم نیست. بطور مثال یک قرص 750 میلیگرمی کربنات کلسیم تنها 300 میلیگرم کلسیم دارد. برای محاسبه میزان مصرف قرص مقدار میلیگرم کلسیم آن ملاک است نه میلیگرم خود دارو

• قیمت میزان مناسبی برای تعیین ارزش مکمل کلسیم نیست

• بعضی مکمل های کلسیم میتوانند موجب یبوست، تهوع و یا عدم تحمل معده شوند . در صورت بروز این عوارض، برند تجاری دیگری از مکمل را امتحان کنید

• مکمل کلسیم را همراه با غذا مصرف کنید

• مکمل کلسیم را با آب زیاد مصرف کنید

• در هر وعده بیش از یک قرص کلسیم مصرف نکنید

• همراه با کلسیم از امپرازول و داروهای مشابه آن استفاده نکنید .

نقش ورزش در پوکی استخوان چیست؟

 

استخوان ها از مهم ترین ساختارهای بدن مهره داران و از جمله انسان هستند. آنها سازه و داربست اصلی بدن بوده، از بافت های دیگر حفاظت میکنند (مغز، قلب و ریه)، محل اتصال عضلات بوده و محل ذخیره کلسیم بدن هستند .

پوکی استخوان یکی از مهمترین بیماری هایی است که کارآیی این بافت مهم را بر هم میزند. در کودکی و جوانی استخوان ها محکم هستند. در سن بیست سالگی استخوان ها در حداکثر تراکم خود قرار دارند. بعد از آن شدت تراکم بتدریج کاهش میابد و در سنین بالای 60-50 سال این کاهش تراکم شدت میگیرد .

بسیار مهم است که نوجوانان بخصوص دختران نوجوان سعی کنند تا حداکثر تراکم استخوان را در این دوره سنی برای بدن خود فراهم کنند. این سرمایه ای خواهد بود برای سنین پیری. کسانی که در نوجوانی استخوان های خود را محکم تر میکنند در سنین پیری کمتر به پوکی استخوان مبتلا میشوند .

مهم ترین عواملی که موجب بدست آوردن استخوان با تراکم بالا میشود عبارتند از

• تغذیه مناسب

• ورزش مداوم

• دوری از سیگار و الکل

 انجام منظم فعالیت های ورزشی جدا از منافع زیادی که برای دیگر دستگاه های بدن دارد خصوصا در مورد استخوان موجب استحکام و قدرت گرفتن آن خواهد شد. همانند مصرف کافی کلسیم و ویتامین دی و دیگر اصول یک تغذیه مناسب، انجام ورزش های ایستاده میتواند تاثیر به سزایی در افزایش تراکم استخوان داشته باشد .

ورزش های ایستاده موجب میشوند تا نیروی وزن بدن، استخوان های ستون مهره، لگن و اندام های تحتانی را تحت استرس قرار دهد. استرس های وارده به استخوان از مهم ترین عوامل قوی شدن آن هستند. استخوان در قسمت هایی که به آن نیرو و کشش بیشتری وارد میشود قویتر میگردد و اگر نیرو یا کششی به آن وارد نشود بتدریج تراکم خود را از دست میدهد. به همین علت است که کسانی که به علت بیماری مزمن مدت زیادی در بستر استراحت میکنند و یا کسانی که در فضا مدت زیادی در حالت بی وزنی قرار میگیرند دچار پوکی استخوان میشوند .

نکته مهم اینست که ورزش هایی که در آنها نیروی وزنی زیادی به استخوان ها وارد نمیشود (مانند شنا) تاثیر زیادی در افزایش تراکم آن نخواهند داشت .

ورزش های زیر جزو ورزش های ایستاده و وزنی محسوب شده و تراکم استخوان را افزایش میدهند

• راه پیمایی و دویدن

• تنیس

• بسکتبال

• کوه نوردی

• فوتبال

• وزنه برداری

برای داشتن استخوان های محکم انجام ورزش های ایستاده بصورت هر روز و روزی حداقل نیم ساعت ضروری است. این مدت در نوجوانان و بچه ها باید بیشتر باشد. عدم فعالیت بدنی در دوران کودکی و نوجوانی موجب میشود استخوان ها به اندازه کافی قوی نشوند و این استخوان های نه چندان قوی مسلما در سنین بالا زودتر دچار پوکی میشوند. در سنین بالا اهمیت انجام ورزش های ایستاده بسیار زیاد بوده و بدون آنها سرعت پیشرفت پوکی استخوان زیاد میشود .

 

پوکی استخوان چه ارتباطی با بیماری های دیگر دارد ؟

یکی از مهمترین خصیصه های استخوان استحکام آن است. در بیماری استئوپروز یا پوکی استخوان این تراکم کاهش پیدا میکند. پوکی استخوان یا استئوپوروز ممکن است بدنبال ابتلا به بیماری های دیگری ایجاد شده باشد. مهمترین این بیماری ها عبارتند از

 آسم

بیماران مبتلا به آسم در خطر ابتلا به پوکی استخوان بخصوص در ستون مهره هستند. این پوکی استخوان چند علت دارد

• مصرف کورتون در این بیماران میتواند منجر به پوکی استخوان شود

• بسیاری از مبتلایان به آسم از ترس داشتن آلرژی به شیر و دیگر لبنیات از مصرف این موارد امتناع میکنند و مصرف کم لبنیات منجر به پوکی استخوان میشود

• در بعضی از مبتلایان به آسم فعالیت های بدنی و ورزشی موجب بروز حمله آسمی و افزایش تنگی نفس میشود. به همین علت بسیاری از مبتلایان به آسم فعالیت های بدنی محدودی دارند و همین موضوع میتواند منجر به کاهش تراکم استخوان ها و بروز پوکی استخوان شود

 دیابت

در مبتلایان به دیابت نوع یک احتمال پوکی استخوان بیشتر است. به نظر میرسد این کاهش تراکم استخوان به علت کم بودن سطح انسولین در این بیماران است . انسولین یک نوع هورمون رشد محسوب شده و موجب افزایش تراکم استخوان میشود .

مبتلایان به دیابت نوع دو هم معمولا فعالیت بدنی اندکی دارند و این کاهش در سطح فعالیت های بدنی و ورزشی میتواند منجر به بروز پوکی استخوان شود

روماتیسم

در مبتلایان به روماتیسم بخصوص آرتریت روماتوئید احتمال پوکی استخوان بیشتر است. مهمترین علل آن عبارتند از

• در بسیاری از این بیماران مصرف کورتون جزئی از درمان است و این دارو میتواند موجب بروز پوکی استخوان شود

• بسیاری از بیماران مبتلا به روماتیسم مفصلی فعالیت های بدنی و ورزشی کمی دارند و این کاهش در سطح فعالیت های بدنی میتواند منجر به پوکی استخوان شود

• خود روماتیسم مفصلی میتواند موجب کاهش تراکم استخوان ها بخصوص در اطراف مفاصل شود

احتمال بروز پوکی استخوان در مبتلایان به بیماری های زیر هم زیاد است

• سرطان سینه

• سرطان پروستات

• بی اشتهایی عصبی

• بیماری سلیاک

• بیماری های التهابی روده

• عدم تحمل به لاکتوز

• بیماری لوپوس .

 

پوکی استخوان بدنبال مصرف کورتون چیست ؟

یکی از عوارض مصرف طولانی مدت کورتون (به مدت بیش از سه ماه) بروز استئوپروز یا پوکی استخوان است. با اتخاذ اقداماتی میتوان میزان این عارضه را کاهش داد. در مواردی که کورتون به توسط پزشک آگاه تجویز شده باشد مصرف آن لازم بوده و بیمار نباید مصرف آن را قطع کرده و یا دوز آن را به ناگهان کاهش دهد. با این حال باید کاری کرد که عوارض آن به حداقل برسد .

پیشگیری از پوکی استخوان ناشی از مصرف کورتون

در افرادی که به مدت بیش از سه ماه کورتون خوراکی استفاده میکنند پزشک معالج برحسب مورد از اقداماتی استفاده میکند تا احتمال بروز پوکی استخوان را کاهش داده و یا از شدت آن بکاهد. مهمترین این اقدامات عبارتند از

• کاهش مصرف سیگار و الکل : هم سیگار و هم الکل میتوانند موجب بروز پوکی استخوان شوند و مصرف هرکدام از آنها همراه با کورتون میتواند احتمال بروز پوکی را افزایش دهد

• انجام ورزش : ورزش های سرپایی مانند راه پیمایی و دویدن میتوانند موجب افزایش تراکم استخوان شده و احتمال پوکی استخوان ناشی از مصرف کورتون را کم کنند. انجام ورزش هایی که موجب تقویت عضلات بدن میشوند مانند تمرینات با وزنه هم همین اثر را دارند. شنا تاثیر زیادی در پیشگیری از پوکی استخوان ندارد

• مصرف کلسیم و ویتامین دی : کلسیم نقش بسیار مهمی در تراکم و استحکام استخوان دارد و ویتامین دی برای جذب کلسیم از دستگاه گوارش و نظارت بر فعالیت آن در بدن مورد نیاز است. مصرف حداقل یک گرم کلسیم و 800 واحد بین المللی ویتامین دی در کسی که کورتون مصرف میکند ضروری است. بهتر است این مقادیر از طریق غذاهای سالم مانند لبنیات و ماهی به بدن برسد. با این حال در صورت کافی نبودن میزان دریافتی از راه غذا باید کلسیم و ویتامین دی بصورت مکمل های غذایی به بیمار داده شود

• میزان مصرف کورتون : حداقل میزان کورتون در حداقل زمان ممکن مصرف شود. هرچه دوز مصرفی کورتون و یا مدت زمان مصرف آن بیشتر شود احتمال بروز پوکی استخوان هم بیشتر میشود. متاسفانه حداقل دوزی وجود ندارد که در آن مقادیر احتمال بروز پوکی استخوان وجود نداشته باشد ولی باید با پزشک معالج صحبت کرد که در صورت امکان داروهای دیگری بجای کورتون استفاده شده تا شاید بتوان دوز مصرفی آن را کاهش داد و یا در صورت امکان در بعضی بیماری ها بجای داروی خوارکی از کورتون های موضعی مانند پماد استفاده کرد .
  ادامه مصرف کورتون بیش از زمانی که پزشک تجویز کرده و یا افزایش دوز آن برای بهتر کردن اثر آن بشدت ممنوع است. همچنین کسی که کورتون خوراکی مصرف میکند به هیچ وجه نباید بدون دستور پزشک معالج داروی خود را به ناگهان قطع کرده و یا دوز مصرفی آن را کاهش دهد

• دارو : مصرف داروهای بیس فسفونات مانند آلندرونات، ریزدرونات و یا اتیدرونات. این داروها میتوانند با کاهش بازجذب کلسیم از استخوان روند کاهش دانسیته آن را کند کنند

 

در کنار اقدامات ذکر شده بیماری که از کورتون استفاده میکند باید مراقب باشد تا در حین فعالیت های روزمره زمین نخورد. زمین خوردن شایعترین علت شکستگی پاتولوژیک بدنبال پوکی استخوان است. مهمترین کارهایی که میتوان در این زمینه انجام داد عبارتند از

 

• کاهش خطرهای داخل خانه مانند سطوح لغزنده و وسایل پراکنده در کف اطاق که میتوانند به پای فرد یر کرده و موجب سقوط او شوند

• انجام مداوم ورزش

• اصلاح مشکلات بینایی در صورت وجود

• ماندن در خانه در روزهای برفی و بارانی یا وقتی کف خیابان ها یخ میزند

• عدم مصرف داروهایی که فرد را خواب آلود کرده و قوه تمرکز او را به هم میزند .

راه پیشگیری از استئوپروز یا پوکی استخوان چیست

استئوپروز یا پوکی استخوان بیماری است که در آن تراکم و قدرت استخوان های بدن کاهش یافته و بدنبال آن احتمال شکستگی استخوان ها افزایش میابد. معمولاٌ بیماری بتدریج پیشرفت میکند و هیچ علامتی از خود بروز نمیدهد تا وقتی که شکستگی بوجود میاید .

 

پیشگیری از پوکی استخوان

البته با بالا رفتن سن استئوپروز در همه افراد بوجود میاید و همه افراد مسن تا حدودی پوکی استخوان دارند ولی اینکه این روند در چه سنی شروع شود و شدت آن به چه اندازه باشد تا حدودی قابل کنترل است و با رعایت اصولی میتوان شروع آنرا به تاخیر انداخت و یا از شدت آن کاست و یا حداقل از پیشرفت سریع آن جلوگیری کرد مهمترین این موارد عبارتند از :

 

مصرف مناسب کلسیم

در سنین رشد بدن ما به مقادیر فراوانی از کلسیم برای ساختن استخوان نیاز دارد. در سنین جوانی تا آنجا که ممکن است باید سعی کنیم تا بدن ما استخوان بیشتری بسازد و این یک سرمایه گذاری ارزشمند برای آینده ما است. هرچه در جوانی بدن ما استخوان کمتری بسازد در سنین پیری زودتر به استئوپروز دچار میشویم .

البته سن ما هر چه باشد بدن ما برای حفظ سلامت استخوان هایش نیاز به کلسیم دارد. بعد از سنین رشد، بدن روزانه مقداری کلسیم خود را از دست میدهد و این مقدار باید به توسط تغذیه مناسب جایگزین شود. اینکه بدن شما به چه مقدار کلسیم نیاز دارد بسته به سن شما و دیگر عوامل متغیر است. بطور متوسط

• مردان و زنان بین 18-9 سال به روزی 1300 میلیگرم کلسیم نیاز دارند

• مردان و زنان بین 50-19 سال به روزی 1000 میلیگرم کلسیم نیاز دارند

• زنان باردار به روزی 1300 میلیگرم کلسیم نیاز دارند

• زنان بالای 50 سال به روزی 1200 میلیگرم کلسیم نیاز دارند .

 
مهمترین منبع طبیعی کلسیم لبنیات است. بطور متوسط یک لیتر شیر یا یک لیتر ماست حاوی 1000 میلیگرم کلسیم است .

مصرف کافی ویتامین دی

بدن شما برای سالم نگه داشتن استخوان هایش روزانه به 800-400 واحد ویتامین دی نیاز دارد. در صورتیکه به اندازه کافی در معرض نور آفتاب قرار میگیریم بدن ما میتواند این مقدار از ویتامین دی را بسازد وگرنه باید از مواد غدایی و یا مکمل ها برای دریافت این مقدار از ویتامین دی استفاده کنیم .

فعالیت بدنی منظم

همانطور که عضلات بدن برای قوی ماندن نیاز به کلسیم دارند استخوان ها هم به این ماده نیازمندند. در هر سنی که باشید بدن شما به فعالیت بدنی و ورزش نیاز دارد. ورزش هایی که در آنها سرپا هستیم مانند راه رفتن و دویدن و کوه نوردی در حفظ تراکم استخوان ها بسیار مفیدترند .

 

درمان دارویی پوکی استخوان یا استئوپوروز چیست

پوکی استخوان از مهمترین بیماری های انسان است. اهمیت این بیماری در دو نکته اساسی است. یکی اینکه پوکی استخوان بیماری شایعی است و افراد بسیاری بخصوص در سنین بالا به آن مبتلا هستند. نکته مهم دیگر عارضه مهم آن یعنی شکستگی است. شکستگی لگن سالانه موجب تحمیل هزینه های زیادی به اقتصاد کشورها میشود .

مهمترین راه در کنترل این بیماری پیشگیری از آن است. با این حال در صورت بروز بیماری، نیاز به درمان آن وجود دارد .

اساسی ترین درمان پوکی استخوان استفاده از مقادیر کافی کلسیم و ویتامین دی است. تمام بیماران مبتلا به پوکی استخوان باید مکمل های دارویی کلسیم و ویتامین دی دریافت کنند. همراه با این دو مکمل، پزشک معالج معمولا از یک داروی ضد پوکی استخوان هم استفاده میکند .

داروهایی که در درمان پوکی استخوان یا استئوپوروز بکار میروند به دو دسته کلی تقسیم میشوند. این دسته بندی برپایه پدیده ریمودلینگ Remodeling است .

توضیح این پدیده (ریمودلینگ) اینست که استخوان یک بافت زنده بوده و مرتبا در حال تغییر است. سلولهای استئوکلاست که در بافت استخوان قرار دارند مرتبا در حال جذب و خوردن آن هستند و سلول های دیگر بنام استئوبلاست مرتبا استخوان جدید میسازند. این دو روند جذب و تولید معمولا با هم هماهنگ هستند. با این حال دوران کودکی و نوجوانی تولید بیش از جذب است و در دوران پیری شدت جذب بیشر از تولید میشود ولی در هیچ سنی هیچ کام از روند های تولید و جذب متوقف نمیشود و فقط درصد آنها تغییر میکند .

بر اساس این پدیده داروهای ضد پوکی استخوان دو دسته هستند .

• داروهایی که مانع جذب استخوان میشوند مانند بیس فسفونات ها، کلسیتونین، دنوزوماب، استروژن و مهار کننده های استروژن

• داروهایی که تولید استخوان را افزایش میدهند مانند تری پاراتید که نوعی هورمون پاراتیروئید است.

 

از بین این داروها قویترین آنها بیس فسفونات ها هستند. اثر کلسیتونین و مهار کننده های استروژن (رالوکسیفن) کمتر است .

از مهمترین داروهایی که از آنها در درمان پوکی استخوان استفاده میشود بیس فسفونات ها هستند. بیس فسفونات ها مانع بازجذب کلسیم از استخوان ها به توسط سلول های استئوکلاست میشوند. مهمترین این داروها عبارتند از

 

 آلندرونات

آلندرونات Alendronate جزو دسته بیس فسفونات ها Bisphosphonate است. از آن با نام تجاری فوزاماکس Fosamax هم در پیشگیری و هم در درمان پوکی استخوان در زنان و مردان استفاده میشود. آلندورنات در درمان پوکی استخوان ناشی از مصرف کورتون هم موثر است. مصرف آلندرونات میتواند تراکم استخوان را افزایش داده و احتمال بروز شکستگی در ستون مهره و لگن را کاهش میدهد .

این دارو را میتوان بصورت قرص های 10 میلیگرمی روزانه و یا قرص های 70 میلیگرمی هفتگی مصرف کرد. آلندرونات را باید صبح ها بلافاصله بعد از بلند شدن از خواب و با شکم خالی و با یک لیوان پر از آب خورد و تا نیم ساعت بعد از مصرف آن نباید چیز دیگری خورده شود. در این نیم ساعت بیمار باید در حالت نشسته و یا سرپا باشد

ریزدرونات

ریزدرونات داروی دیگر از خانواده بیس فسفونات ها است. از ریزدرونات Risedronate با نام تجاری فوزاماکس هم در پیشگیری و هم در درمان پوکی استخوان در زنام و مردان استفاده میشود. ریزدرونات در درمان پوکی استخوان ناشی از مصرف کورتون هم موثر است.این دارو میتواند تراکم استخوان را افزایش داده و احتمال بروز شکستگی در ستون مهره و لگن را کاهش میدهد .

ریزدورنات را میتوان بصورت قرص های 5 میلیگرمی روزانه و یا قرص های 35 میلیگرمی هفتگی و یا قرص های 150 میلیگرمی ماهانه مصرف کرد. طریقه مصرف آن مانند آلندورنات است .

مهمترین عوارض احتمالی مصرف بیس فسفونات ها درد استخوان، مفصل یا عضله و تهوع، مشکل بلع، سوزش سر سینه و زخم معده است .

زولدرونیک اسید

زولدرونیک اسید Zoledronic acid با نام تجاری رکلاست Reclast از دیگر داروهای خانواده بیس فسفونات است که در درمان پوکی استخوان بکار میرود. این دارو تزریقی است و بصورت سالی یک بار استفاده میشود. زولدرونیک اسید میتواند تراکم استخوان را افزایش داده و احتمال بروز شکستگی در ستون مهره و لگن را کاهش میدهد .

آمپول های 5 میلیگرمی این دارو بصورت تزریقی و در عرض 15 دقیقه تزریق میشود. قبل از تزریق این دارو باید با اندازه گیری سطح کراتینین و کلسیم خون از طبیعی بودن آنها مطمئن شد .

 

داروهای دیگری که در کنترل پوکی استخوان بکار برده میشوند عبارتند از

 کلسیتونین

کلسیتونین Calcitonin با نام تجاری میاکلسیک Miacalcic نوعی داروی ضد پوکی استخوان است که فقط در زنانی که حداقل 5 سال از شوع یائسگی آنها گذشته است مصرف میشود. این دارو بیشتر در کاهش احتمال شکستگی های ستون مهره موثر است تا شکستگی های لگن .

کلسیتونین بصورت اسپری بینی مصرف میشود و عوارض احتمالی آن افزایش آبریزش بینی، سردرد، کمردرد و خون دماغ است .

 رالوکسیفن

رالوکسیفن Raloxifene که با نام های تجاری رالوفن یا اویستا Evista عرضه میشود از دسته داروهای ضد پوکی استخوان است. این دارو فقط در زنان یائسه بکار برده میشود. این دارو بصورت قرص های 60 میلیگرمی با یا بدون غذا مصرف میگردد . رالوکسیفن تراکم استخوان را در ستون مهره افزایش داده و احتمال شکستگی در آن را کاهش میدهد ولی در مورد تاثیر آن در لگن مدارک محکمی در دست نیست . این دارو احتمال بروز سرطان سینه در زنانی که احتمال بروز این سرطان در آنها زیاد است را کم میکند .

عوارض احتمالی رالوکسیفن بصورت گرگرفتگی، درد ساق، لخته شدن خون در ورزیدهای ساق، علائم شبیه آنفلوانزا است. این دارو را نباید در کسانی که در خطر سکته مغزی هستند و یا ریتم نامنظم قلبی یا فشارخون بالا دارند مصرف کرد .

تری پاراتید

تری پاراتید Teriparatide نوعی هورمون پاراتیروئید است که در درمان پوکی استخوان زنان و مردان بکار برده میشود. این دارو بیشتر در کاهش احتمال شکستگی های ستون مهره موثر است. استفاده از تری پاراتید از طریق یک آمپول به شکل یک قلم است که برای یک ماه دارو دارد و بیمار خودش هر روز مقداری از آن را تزریق میکند. حداکثر مدت استفاده از این دارو دو سال است . عوارض احتمالی مصرف تری پاراتید بصورت احساس سرگیجه و درد ساق است .

 

آیا کنترل درمان پوکی استخوان یا استئوپوروز لازم است ؟

بسیاری از کسانی که تحت درمان پوکی استخوان قرار میگیرند مرتبا به مراکز رادیوگرافی فرستاده میشوند تا پیشرفت بیماری و یا نتیجه درمان بررسی شود ولی باید دانست که درمان پوکی استخوان نیازی به کنترل نتیجه آن با انجام مکرر تست سنجش تراکم استخوان DXA ندارد چون

• سنجش مکرر تراکم استخوان بعد از شروع درمان ممکن است اعداد متفاوتی را نشان دهد که بیشتر از اینکه نشانه تاثیر یا عدم تاثیر دارو باشد نشانه خطاهای اندازه گیری دستگاه است

• هدف از درمان دارویی پوکی استخوان کم کردن احتمال شکستگی در آینده بیمار است. ممکن است با مصرف این داروها تراکم استخوان تغییر زیادی نکند ولی احتمال شکسته شدن استخوان کاهش یابد. پس حتی اگر تست DXA افزایش تراکم استخوان را نشان ندهد دلیلی برای قطع دارو نیست

• حتی اگر یک سنجش تراکم استخوان نشان دهد که بعد از شروع دارو تراکم استخوان بهتر نشده است معلوم نیست تغییر دارو یا افزایش دوز آن تغییری در تراکم استخوان ایجاد کند

• حتی اگر بعد از مصرف دارو، تست سنجش تراکم نشان دهد که تراکم استخوان کم شده ممکن است اگر بیمار دارو را مصرف نمیکرد این تراکم بسیار بیشتر کم میشد

• زنانی که در آنها تراکم استخوان در یکسال اول مصرف دارو زیاد میشود معمولا در دوسال بعد از آن دچار یک کاهش در تراکم میشوند و زنانی که در یکسال اول بعد از شروع دارو دچار افت تراکم میشوند معمولا در دو سال بعد از آن افزایش تراکم پیدا میکنند .
  پس تراکم استخوان در دوره مصرف دارو کم و زیاد میشود و این تغییرات متناسب با منفعتی که بیمار از دارو میبرد( منظور کاهش احتمال شکستگی است) نیست .

بنا به دلایل بالا گرچه ممکن است برای بیماران و حتی پزشکان قدری عجیب باشد ولی تکرار تست سنجش تراکم استخوان بعد از شروع درمان تاثیری در تصمیم گیری برای تغییر درمان نداشته پس نیازی به آن نیست .

به عوض تکرار مداوم تست تراکم استخوان به بیماران مبتلا به استئوپروز توصیه میشود تلاش خود را بیشتر به توجه به توصیه های پزشک معطوف دارند و بخصوص راه پیمایی روزانه و مصرف شیر و ماست را جدی بگیرند.

 

-